حقوق تجارت16 مرداد 1400بورس اوراق بهادار و بازارهای آنبورس اوراق بهادار و بازارهای آن و فرآیند معاملات بورسی بازارهای مالی دارای طبقه بندیهای متعددی هستندو طبقه بندی بازار مالی بر اساس سررسید تعهدات مالی، به بازار پول و بازار سرمایه تقسیم می شوندو بازار سرمایه نیز دارای نهادها و بورس های مختلفی استکه اصولا بورس های بازار سرمایه را می توان به بورس اوراق بهادار،بورس کالا و بورس ارز تقسیم نمود که در این اینجا بورس اوراق بهادارو بازارهای آن و فرآیند معاملات بورسی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. تعریف بورس اوراق بهاداربورس اوراق بهادر به معنی یک بازار متشکل و رسمی است که در آن خرید و فروشسهام شرکتها یا اوراق قرضه دولتی یا موسسات معتبر خصوصی یا اوراق مشارکتتحت ضوابط و قوانین و مقررات خاصی انجاممی شود.45بازار اوراق بهادار در واقع مکمل بخش بانکیدر تامین نیازهای مالی بنگاههای خصوصی و دولتی می باشدوجود یک بورس اوراق بهادار که در چارچوب مکانیزم بازار عمل می کند می توانددر تخصیص بهینه منابع مالی عمل نماید.46 مشخصه مهم بورس اوراق بهادار،حمایت از صاحبان پس انداز و سرمایه ها و الزامات قانونی برای متقاضیان سرمایه است.یعنی مرجع رسمی و مطمئنی است که دارندگان سرمایه و پس انداز می توانندوجوه مازاد خود را برایسرمایه گذاری در آن به جریان انداخته و با خرید اوراق بهادار از بازده مناسبیبرخوردار شوند.47بورس اوراق بهادار در کلی ترین تعریف، بازاری است که با هدف افزایش قدرت نقدشوندگی بدهیهای بدون سررسید یا دارای سررسید بیش از یک سال تشکیل می شود.به این ترتیب که بدهی ناشر سهام یا اوراق قرضه از یک سهامدار یادارنده به فرد دیگری انتقال می یابدو ناشر بدون نگرانی از بازپرداخت پیش از سررسید بدهی خود، می تواندوجوه تامین شده را به مثابه سرمایه در فعالیت های اقتصادی دراز مدت به کار اندازد.در بورس اوراق بهادار دارایی های مالی( سهام ، اوراق قرضه، اوراق مشارکت و…) مورد معامله قرار می گیرندو به بازار خرید و فروش اوراق بهادار که به طور رسمی و دائمی در محل معین تشکیل می شودبورس اوراق بهادار گفته می شود رسمی بودن بدین معناستکه بازار براساس قانون اجازه فعالیت را دریافت کرده است و منظور از دائمی بودن این استکه فعالیت این بازار محدود به زمان خاصی نیست بلکه همیشگی و به طوردائم فعال است.بازاربورس اوراق بهادار،به عنوان یک بازارسرمایه دائمی برای دادو ستد سهامو اوراق بهادار بزرگ ترین واصلی ترین نهاد بازار سرمایه در هر کشور می باشد و نسبتبه سایر بازارهای موجود در سیستم های اقتصادی، خصایص منحصر به فردی را داراست .از جمله وجود یک مکان مشخص برای دادو ستد که هر کس می تواندبا مراجعه به آن اقدام به خرید وفروش نماید و یا از طریق ارتباطات کامپیوتریو الکترونیکی به واسطه کارگزاران بورس، به دادو ستد اوراق بهادار بپردازد.همچنین وجود قیمت شفاف سهام و نیز قدرت نقد شوندگی سریع سهامو سایر اوراق در این بازار از دیگر ویژگیهای آن محسوب می گردد.قانون بازار،(قانون بازار اوراق بهادار مصوب 1384) بورس اوراق بهادار را به عنوان بازاری« متشکل و خود انتظام که اوراق بهادار در آن توسط کارگزاران و یا معامله گرانطبق مقررات این قانون مورد داد و ستد قرار می گیرد» تعریف نموده است( بند 3 ماده 1 قانون بازار). عناصر این تعریف عبارتند از:الف) بازاری متشکل و خود انتظام:به صراحت قانون بازار بورس از مصادیق تشکل های خود انتظام استو مقررات ناظر بر این تشکل ها برای بورس لازم الرعایه می باشد.ب) داد وستد اوراق بهادار:آنچه در این بورس مورد داد وستد قرار می گیرد،اوراق بهادار است.اوراق سهامی شرکتهای سهامی عام، حق تقدم شرکت های سهامی و اوراق مشارکت اوراقی هستندکه به طور معمول در بورس مورد معامله قرار می گرفته اند.سایر اوراق بهادار قابل معاملهتوسط شورا تعیین می گردند.هر ورقه ای که شورا آن را ورقه بهادار قابل معامله اعلام نمایدبرای آنکه قابلیت داد و ستد در بورس را پیدا کند باید قبلا مطابق مقررات مربوط در بورس پذیرش شده باشد.کلیه اوراق بهادار به استثنای اوراق بهادار معاف از ثبت برای پذیرشدر بورس باید ابتدا مطابق مقررات مربوط نزد سازمان به ثبت برسند.پس از ثبت نیز پذیرش آنها در بورس طبق دستورالعمل پذیرش اوراق بهادار در بورساوراق بهادار تهران مصوب 1/10/86 می باشد.ماده 30 قانون بازار و ماده 16 آیین نامه اجرایی قانون بازار(ج) انجام دادو ستد اوراق بهادار توسط کارگزار و یا معامله گران:دربورس هیچ شخصی نمی تواند راسا اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار نمایدو متقاضیان باید از طریق کارگزاران که جزء نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه هستندو مجوز تاسیس و فعالیت خود را از سازمان دریافت می دارند، معاملات خود را به انجام برسانند.بدین ترتیب هم از تخصص و اطلاعات این نهادهای مالی در انجام معاملات استفاده می شودو معاملات فضایی شفاف و سالم صورت می پذیرد و هم مسئولیت انجام آن اوراق بهادار ایجاد می شود.البته نهادهای مالی موصوف نیز برای فعالیت در بورس قبلا باید طی دستورالعمل مربوط- دستورالعملصدور مجوز تاسیس و فعالیت کارگزارای در بورس- در آن بورس پذیرش شده باشد(ماده 34 قانون بازار).د) تاسیس و اداره در قالب شرکت سهامی عام:از آنجا که بورس اوراق بهادار در قالب شرکت سهامی عام تاسیس می شودمقررات لایحه اصلاح قسمتی از قانون تجارت ناظر بر شرکتهای سهامی عام در بخش سومدر جایگاه خود به طور تفصیلی بررسی می شود. به نظر بورس اوراق بهادار یک بازار کاملا تخصصی بودهو هر گونه فعالیت در آن از جمله مدیریت آن در سطوح مختلف نیازمند تحصیلات آکادمیکدر رشته های اقتصادی ومالی و کسب تجربه های عملی و مهارتهای خاصی است همچنینبا توجه به تاثیر غیر قابل انکار و متقابل بازار بورس در اقتصاد جامعه اهمیت آن را دو چندان نمودهبه گونه ای که قانونگذار با معرفی بورس بعنوان یک تشکل خود انتظام در قانون بازار اوراق بهادار،در واقع اختیار تدوین و تصویب قواعد و مقررات بورسی و تشکیلات و نهادهای وابسته و نظارتبر آنها را به بورس اوراق بهادار تفویض نموده تا بورس بتواند متناسب با نیازهای آنی بازار سرمایهبه مقررات جدید یا ابزارهای مالی نو و تغییر تشکیلات بورسی و یا استفاده از فناوری اطلاعاتو کارایی اینترنت در روابط بورسی با تصویب مقررات مربوطه، ضمن تامین اهداف اصلیبورس از کارایی لازم با استفاده از مقررات و ابزارهای پیشرفته روز برخوردار باشد و فرصت هایبازار سرمایه در روند زمان بر و نسبتا طولانی تصویب قوانین و مقررات عادی از دست نرفتهو پویایی بازار سرمایه حفظ گردد بنابراین قانونگذار به نظر بر خلاف اصل و بصورت استثناییاختیار تصویب مقررات بورسی و نهادهای و تشکیلات وابسته و اداره و نظارت بر آنها را به بورس اوراق بهادار تفویض نموده است.گفتار دوم: ارکان بورس اوراق بهادار: مفاد مواد 2 قانون بازار اوراق بهادار ساختار بازار بورس اوراق بهادار بدین شرح تعیین نموده است:شورای عالی بورس و اوراق بهادار، سازمان بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار، هیات داوریالف- شورای عالی بورسعالی ترین رکن در قانون جدید، شورای عالی بورس اوراق بهادار استکه شورای سیاست گذاری در بعد کلان شناخته می شود و ریاست آنبرعهده وزیر امور اقتصادی و دارایی است.53 شورای مزبور متشکل از 12 عضو می باشدکه دو وزیر اقتصادی و دارایی و همچنین بازرگانی به طور خاص از بدنه دولت در آن عضویت دادند.رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از طرف بازار پولی و بانکی در این شورا عضو می باشدکه با توجه به مرز بندی های ظریفی که بین دو بازار پول و سرمایه موجود استو همچنین قابلیت های گسترده ای که جهت نزدیک نمودن کارکردهای این دو بازار موجود داردمی توان از ضرورت عضویت رئیس کل بانک مرکزی در شورا سخن گفت.علاوه برآن، روسای اتاق بازرگانیوصنایع ومعادن ایران وهمچنین اتاق تعاون به عنوان نمایندگان بخش خصوصیو بخش تعاون در این شورا عضویت دارند. عضویت دادستان کل کشور یا معاون وی جهتحضور و نظارت حقوقی بر تصمیمات این شورا در راستای حفظ حقوق عامه پیش بینی گشته است.همچنین یک نفر نماینده از طرف کانونها، سه نفره خبره مالی منحصرا از بخش خصوصیبا مشورت تشکل های حرفه ای بازار اوراق بهادار به پیشنهاد وزیر اقتصادی و دارایی و تصویب هیات وزیران،یک نفر خبره منحصرا از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذیربط و تصویبهیات وزیران برای هر بورس کالایی، در ترکیب این شورا حضور دارند. رئیس سازمانتحت عنوان دبیر شورا و سخنگویی سازمان حضور دارد و وزیر امور اقتصادی و دارایینیز به عنوان رئیس شورا ایفای نقش می نماید. کلید مصوبات شورا پس از تاییدوزیر امور اقتصادی ودارایی لازم الاجرا می باشد. وزرای امور اقتصادی و دارایی،بازرگانی و رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، روسای اتاق بازرگانیو صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون رئیس سازمان و همچنین دادستانکل کشور تا زمانی که در پست های خویش مشغول به کار می باشند در شورای عالی بورس نیز عضویت دارند.ماده 4قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران در مورد وظایف شورا مقرر داشته است:« وظایف شورا به شرح زیر می باشد1-اتخاذ تدابیر لازم جهت ساماندهی و توسعه بازار اوراق بهادار و اعمال نظارت عالیه بر اجرای این قانون2-تعیین سیاست ها و خط مشی بازار اوراق بهادار در قالب سیاست های کلی نظام و قوانین و مقررات مربوط3-پیشنهاد آیین نامه های لازم برای اجرای این قانون جهت تصویب هیات وزیران 4-تصویب ابزارهای مالی جدید5-صدور، تعلیق و لغو مجوز فعالیت بورس ها، بازارهای خارج از بورس، شرکت های سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه و شرکت های تامین سرمایه6-تصویب بودجه و صورت های مالی سازمان7-نظارت بر فعالیت و رسیدگی به شکایت از سازمان 8- تصویب نوع و میزان وصولی های سازمان و نظارت بر آنها9-انتخاب بازرس-حسابرس سازمان و تعیین حق الزحمه آن10-انتخاب اعضای هیات مدیره سازمان11-تعیین حقوق و مزایای رئیس و اعضای هیات مدیره سازمان12-انتخاب اعضای هیات داوری و تعیین حق الزحمه آنان13- اعطای مجوز به بورس به منظور عرضه اوراق بهادار شرکت های پذیرفته شده خود در بازارهای خارجی 14-اعطای مجوز پذیرش اوراق بهادار خارجی به بورس15-اعطای مجوز به بورس جهت معاملات اشخاص خارجی در بورس16-سایر اموری که به تشخیص هیات وزیران به بازار اوراق بهادار مربوط باشد.»ب-سازمان بورس اوراق بهادار سازمان بورس اوراق بهادار را می توان بعد از شورا، به عنوان مهم ترین رکنبازار سرمایه لحاظ نمود سازمانی که براساس ماده 5 قانون بازار اوراق بهادار،به عنوان موسسه عمومی و غیردولتی تشکیل شده و متکفل انجام وظایف اجرایی با صبغه نظارتی می باشد….قانون بازار در ماده 5، سازمان را عبارت از موسسه عمومی غیر دولتی می داند که دارای شخصیت حقوقیو مالی مستقل می باشد و از محل کارمزدهای دریافتی و سهمیاز حق پذیرش شرکت ها در بورس ها و سایر درآمدها اداره می گردد.مبالغ لازم برای آغاز فعالیت و راه اندازی این سازمان از محل وجوه امانی شورای بورسنزد سازمان کارگزاران بورس و اوراق بهادار تامین می گردد… هیات وزیراندر جلسه مورخ 8/9/85 بنا به پیشنهاد وزارت امور اقتصادی و دارایی،در 12ماده ،تشکیلات سازمان بورس را تصویب نمود… براساس ماده 7 اساسنامه سازمان،سازمان دارای چهاررکن می باشد که عبارتند از: شورا، هیات مدیره،رئیس سازمان،حسابرس، بازرس…. رئیس سازمان به عنوان بالاترین مقام اجرایی این سازمانو همچنین رئیس هیات مدیره عمل می نماید. وظایف و حدود اختیاراتوی براساس اساسنامه سازمان تعیین گشته و حقوق و مزایای وی و سایر اعضایهیات مدیره از محل بودجه سازمان پرداخت می گردد. مدت تصدی رئیس هیات مدیره سازمان سی ماه می باشد پست قبلی لاریجانی و واکنشن به سخنگو شورای نگهبان پست بعدی (متعهد)ضمانت اجراهای قابل استناددرنقض تعهدات منفی