بورس اوراق بهادار و بازارهای آن

بورس اوراق بهادار و بازارهای آن و فرآیند معاملات بورسی

بازارهای مالی دارای طبقه بندیهای متعددی هستند

و طبقه بندی بازار مالی بر اساس سررسید تعهدات مالی، به بازار پول و بازار سرمایه تقسیم می شوند

و بازار سرمایه نیز دارای نهادها و بورس های مختلفی است

که اصولا بورس های بازار سرمایه را می توان به بورس اوراق بهادار،

بورس کالا و بورس ارز تقسیم نمود که در این اینجا بورس اوراق بهادار

و بازارهای آن و فرآیند معاملات بورسی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

تعریف بورس اوراق بهادار

بورس اوراق بهادر به معنی یک بازار متشکل و رسمی است که در آن خرید و فروش

سهام شرکتها یا اوراق قرضه دولتی یا موسسات معتبر خصوصی یا اوراق مشارکت

تحت ضوابط و قوانین و مقررات خاصی انجاممی شود.45بازار اوراق بهادار در واقع مکمل بخش بانکی

در تامین نیازهای مالی بنگاههای خصوصی و دولتی می باشد

وجود یک بورس اوراق بهادار که در چارچوب مکانیزم بازار عمل می کند می تواند

در تخصیص بهینه منابع مالی عمل نماید.46 مشخصه مهم بورس اوراق بهادار،

حمایت از صاحبان پس انداز و سرمایه ها و الزامات قانونی برای متقاضیان سرمایه است.

یعنی مرجع رسمی و مطمئنی است که دارندگان سرمایه و پس انداز می توانند

وجوه مازاد خود را برایسرمایه گذاری در آن به جریان انداخته و با خرید اوراق بهادار از بازده مناسبی

برخوردار شوند.47بورس اوراق بهادار در کلی ترین تعریف، بازاری است که با هدف افزایش قدرت نقد

شوندگی بدهیهای بدون سررسید یا دارای سررسید بیش از یک سال تشکیل می شود.

به این ترتیب که بدهی ناشر سهام یا اوراق قرضه از یک سهامدار یادارنده به فرد دیگری انتقال می یابد

و ناشر بدون نگرانی از بازپرداخت پیش از سررسید بدهی خود، می تواند

وجوه تامین شده را به مثابه سرمایه در فعالیت های اقتصادی دراز مدت به کار اندازد.

در بورس اوراق بهادار دارایی های مالی( سهام ، اوراق قرضه، اوراق مشارکت و…) مورد معامله قرار می گیرند

و به بازار خرید و فروش اوراق بهادار که به طور رسمی و دائمی در محل معین تشکیل می شود

بورس اوراق بهادار گفته می شود رسمی بودن بدین معناست

که بازار براساس قانون اجازه فعالیت را دریافت کرده است و منظور از دائمی بودن این است

که فعالیت این بازار محدود به زمان خاصی نیست بلکه همیشگی و به طوردائم فعال است.

بازاربورس اوراق بهادار،به عنوان یک بازارسرمایه دائمی برای دادو ستد سهام

و اوراق بهادار بزرگ ترین واصلی ترین نهاد بازار سرمایه در هر کشور می باشد و نسبت

به سایر بازارهای موجود در سیستم های اقتصادی، خصایص منحصر به فردی را داراست .

از جمله وجود یک مکان مشخص برای دادو ستد که هر کس می تواند

با مراجعه به آن اقدام به خرید وفروش نماید و یا از طریق ارتباطات کامپیوتری

و الکترونیکی به واسطه کارگزاران بورس، به دادو ستد اوراق بهادار بپردازد.

همچنین وجود قیمت شفاف سهام و نیز قدرت نقد شوندگی سریع سهام

و سایر اوراق در این بازار از دیگر ویژگیهای آن محسوب می گردد.

قانون بازار،(قانون بازار اوراق بهادار مصوب 1384) بورس اوراق بهادار را به عنوان بازاری

« متشکل و خود انتظام که اوراق بهادار در آن توسط کارگزاران و یا معامله گران

طبق مقررات این قانون مورد داد و ستد قرار می گیرد» تعریف نموده است( بند 3 ماده 1 قانون بازار). عناصر این تعریف عبارتند از:

الف) بازاری متشکل و خود انتظام:

به صراحت قانون بازار بورس از مصادیق تشکل های خود انتظام است

و مقررات ناظر بر این تشکل ها برای بورس لازم الرعایه می باشد.ب) داد وستد اوراق بهادار:

آنچه در این بورس مورد داد وستد قرار می گیرد،اوراق بهادار است.

اوراق سهامی شرکتهای سهامی عام، حق تقدم شرکت های سهامی و اوراق مشارکت اوراقی هستند

که به طور معمول در بورس مورد معامله قرار می گرفته اند.سایر اوراق بهادار قابل معامله

توسط شورا تعیین می گردند.هر ورقه ای که شورا آن را ورقه بهادار قابل معامله اعلام نماید

برای آنکه قابلیت داد و ستد در بورس را پیدا کند باید قبلا مطابق مقررات مربوط در بورس پذیرش شده باشد.

کلیه اوراق بهادار به استثنای اوراق بهادار معاف از ثبت برای پذیرش

در بورس باید ابتدا مطابق مقررات مربوط نزد سازمان به ثبت برسند.

پس از ثبت نیز پذیرش آنها در بورس طبق دستورالعمل پذیرش اوراق بهادار در بورس

اوراق بهادار تهران مصوب 1/10/86 می باشد.ماده 30 قانون بازار و ماده 16 آیین نامه اجرایی قانون بازار

(ج) انجام دادو ستد اوراق بهادار توسط کارگزار و یا معامله گران:

دربورس هیچ شخصی نمی تواند راسا اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار نماید

و متقاضیان باید از طریق کارگزاران که جزء نهادهای مالی فعال در بازار سرمایه هستند

و مجوز تاسیس و فعالیت خود را از سازمان دریافت می دارند، معاملات خود را به انجام برسانند.

بدین ترتیب هم از تخصص و اطلاعات این نهادهای مالی در انجام معاملات استفاده می شود

و معاملات فضایی شفاف و سالم صورت می پذیرد و هم مسئولیت انجام آن اوراق بهادار ایجاد می شود.

البته نهادهای مالی موصوف نیز برای فعالیت در بورس قبلا باید طی دستورالعمل مربوط- دستورالعمل

صدور مجوز تاسیس و فعالیت کارگزارای در بورس- در آن بورس پذیرش شده باشد(ماده 34 قانون بازار).

د) تاسیس و اداره در قالب شرکت سهامی عام:

از آنجا که بورس اوراق بهادار در قالب شرکت سهامی عام تاسیس می شود

مقررات لایحه اصلاح قسمتی از قانون تجارت ناظر بر شرکتهای سهامی عام در بخش سوم

در جایگاه خود به طور تفصیلی بررسی می شود. به نظر بورس اوراق بهادار یک بازار کاملا تخصصی بوده

و هر گونه فعالیت در آن از جمله مدیریت آن در سطوح مختلف نیازمند تحصیلات آکادمیک

در رشته های اقتصادی ومالی و کسب تجربه های عملی و مهارتهای خاصی است همچنین

با توجه به تاثیر غیر قابل انکار و متقابل بازار بورس در اقتصاد جامعه اهمیت آن را دو چندان نموده

به گونه ای که قانونگذار با معرفی بورس بعنوان یک تشکل خود انتظام در قانون بازار اوراق بهادار،

در واقع اختیار تدوین و تصویب قواعد و مقررات بورسی و تشکیلات و نهادهای وابسته و نظارت

بر آنها را به بورس اوراق بهادار تفویض نموده تا بورس بتواند متناسب با نیازهای آنی بازار سرمایه

به مقررات جدید یا ابزارهای مالی نو و تغییر تشکیلات بورسی و یا استفاده از فناوری اطلاعات

و کارایی اینترنت در روابط بورسی با تصویب مقررات مربوطه، ضمن تامین اهداف اصلی

بورس از کارایی لازم با استفاده از مقررات و ابزارهای پیشرفته روز برخوردار باشد و فرصت های

بازار سرمایه در روند زمان بر و نسبتا طولانی تصویب قوانین و مقررات عادی از دست نرفته

و پویایی بازار سرمایه حفظ گردد بنابراین قانونگذار به نظر بر خلاف اصل و بصورت استثنایی

اختیار تصویب مقررات بورسی و نهادهای و تشکیلات وابسته و اداره و نظارت بر آنها را به بورس اوراق بهادار تفویض نموده است.

گفتار دوم: ارکان بورس اوراق بهادار:

مفاد مواد 2 قانون بازار اوراق بهادار ساختار بازار بورس اوراق بهادار بدین شرح تعیین نموده است:

شورای عالی بورس و اوراق بهادار، سازمان بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار، هیات داوری

الف- شورای عالی بورس

عالی ترین رکن در قانون جدید، شورای عالی بورس اوراق بهادار است

که شورای سیاست گذاری در بعد کلان شناخته می شود و ریاست آن

برعهده وزیر امور اقتصادی و دارایی است.53 شورای مزبور متشکل از 12 عضو می باشد

که دو وزیر اقتصادی و دارایی و همچنین بازرگانی به طور خاص از بدنه دولت در آن عضویت دادند.

رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران از طرف بازار پولی و بانکی در این شورا عضو می باشد

که با توجه به مرز بندی های ظریفی که بین دو بازار پول و سرمایه موجود است

و همچنین قابلیت های گسترده ای که جهت نزدیک نمودن کارکردهای این دو بازار موجود دارد

می توان از ضرورت عضویت رئیس کل بانک مرکزی در شورا سخن گفت.علاوه برآن، روسای اتاق بازرگانی

وصنایع ومعادن ایران وهمچنین اتاق تعاون به عنوان نمایندگان بخش خصوصی

و بخش تعاون در این شورا عضویت دارند. عضویت دادستان کل کشور یا معاون وی جهت

حضور و نظارت حقوقی بر تصمیمات این شورا در راستای حفظ حقوق عامه پیش بینی گشته است.

همچنین یک نفر نماینده از طرف کانونها، سه نفره خبره مالی منحصرا از بخش خصوصی

با مشورت تشکل های حرفه ای بازار اوراق بهادار به پیشنهاد وزیر اقتصادی و دارایی و تصویب هیات وزیران،

یک نفر خبره منحصرا از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذیربط و تصویب

هیات وزیران برای هر بورس کالایی، در ترکیب این شورا حضور دارند. رئیس سازمان

تحت عنوان دبیر شورا و سخنگویی سازمان حضور دارد و وزیر امور اقتصادی و دارایی

نیز به عنوان رئیس شورا ایفای نقش می نماید. کلید مصوبات شورا پس از تایید

وزیر امور اقتصادی ودارایی لازم الاجرا می باشد. وزرای امور اقتصادی و دارایی،

بازرگانی و رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، روسای اتاق بازرگانی

و صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون رئیس سازمان و همچنین دادستان

کل کشور تا زمانی که در پست های خویش مشغول به کار می باشند در شورای عالی بورس نیز عضویت دارند.

ماده 4قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران در مورد وظایف شورا مقرر داشته است:« وظایف شورا به شرح زیر می باشد

1-اتخاذ تدابیر لازم جهت ساماندهی و توسعه بازار اوراق بهادار و اعمال نظارت عالیه بر اجرای این قانون

2-تعیین سیاست ها و خط مشی بازار اوراق بهادار در قالب سیاست های کلی نظام و قوانین و مقررات مربوط

3-پیشنهاد آیین نامه های لازم برای اجرای این قانون جهت تصویب هیات وزیران 4-تصویب ابزارهای مالی جدید

5-صدور، تعلیق و لغو مجوز فعالیت بورس ها، بازارهای خارج از بورس، شرکت های سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه و شرکت های تامین سرمایه

6-تصویب بودجه و صورت های مالی سازمان

7-نظارت بر فعالیت و رسیدگی به شکایت از سازمان
8- تصویب نوع و میزان وصولی های سازمان و نظارت بر آنها

9-انتخاب بازرس-حسابرس سازمان و تعیین حق الزحمه آن

10-انتخاب اعضای هیات مدیره سازمان

11-تعیین حقوق و مزایای رئیس و اعضای هیات مدیره سازمان

12-انتخاب اعضای هیات داوری و تعیین حق الزحمه آنان

13- اعطای مجوز به بورس به منظور عرضه اوراق بهادار شرکت های پذیرفته شده خود در بازارهای خارجی
14-اعطای مجوز پذیرش اوراق بهادار خارجی به بورس

15-اعطای مجوز به بورس جهت معاملات اشخاص خارجی در بورس

16-سایر اموری که به تشخیص هیات وزیران به بازار اوراق بهادار مربوط باشد.»

ب-سازمان بورس اوراق بهادار

سازمان بورس اوراق بهادار را می توان بعد از شورا، به عنوان مهم ترین رکن

بازار سرمایه لحاظ نمود سازمانی که براساس ماده 5 قانون بازار اوراق بهادار،

به عنوان موسسه عمومی و غیردولتی تشکیل شده و متکفل انجام وظایف اجرایی با صبغه نظارتی می باشد….

قانون بازار در ماده 5، سازمان را عبارت از موسسه عمومی غیر دولتی می داند که دارای شخصیت حقوقی

و مالی مستقل می باشد و از محل کارمزدهای دریافتی و سهمی

از حق پذیرش شرکت ها در بورس ها و سایر درآمدها اداره می گردد.

مبالغ لازم برای آغاز فعالیت و راه اندازی این سازمان از محل وجوه امانی شورای بورس

نزد سازمان کارگزاران بورس و اوراق بهادار تامین می گردد… هیات وزیران

در جلسه مورخ 8/9/85 بنا به پیشنهاد وزارت امور اقتصادی و دارایی،در 12ماده ،

تشکیلات سازمان بورس را تصویب نمود… براساس ماده 7 اساسنامه سازمان،

سازمان دارای چهاررکن می باشد که عبارتند از: شورا، هیات مدیره،رئیس سازمان،

حسابرس، بازرس…. رئیس سازمان به عنوان بالاترین مقام اجرایی این سازمان

و همچنین رئیس هیات مدیره عمل می نماید. وظایف و حدود اختیارات

وی براساس اساسنامه سازمان تعیین گشته و حقوق و مزایای وی و سایر اعضای

هیات مدیره از محل بودجه سازمان پرداخت می گردد. مدت تصدی رئیس هیات مدیره سازمان سی ماه می باشد