ربا، از موضوعاتی است که هم در متون دینی و هم در قوانین کیفری ایران به‌شدت نکوهش شده و یکی از مصادیق بارز کسب مال نامشروع محسوب می‌شود. در آموزه‌های اسلامی، ربا نه‌تنها یک عمل اقتصادی ناعادلانه است، بلکه جنگ با خدا و پیامبر تلقی می‌گردد. در واقع، اسلام با هدف برقراری عدالت اقتصادی و جلوگیری از سوءاستفاده مالی، گرفتن سود اضافی در قراردادهایی مثل قرض یا معاوضه کالای هم‌جنس را ممنوع کرده است. این ممنوعیت با آیات صریحی در قرآن کریم مورد تاکید قرار گرفته است، از جمله آیه 130 سوره آل‌عمران که مؤمنان را از ربا خوردن با افزوده‌های چندباره نهی می‌کند.
برای درک بهتر مفهوم ربا، فرض کنید شخصی به دوست خود یک میلیون تومان قرض می‌دهد، مشروط بر اینکه هنگام بازپرداخت، علاوه بر اصل پول، صد هزار تومان سود نیز دریافت کند. این شرط اضافه، حتی اگر در قالب قرارداد رسمی یا تحت عنوان‌های ظاهراً مشروعی مانند «هزینه دیرکرد» یا «سود توافقی» مطرح شود، در صورتی که میان دو طرف هم‌نوع (یعنی هر دو مسلمان) باشد و یکی به قصد بهره‌برداری مالی این اضافه را دریافت کند، در چارچوب فقه اسلامی و قانون مجازات ایران، ربا محسوب می‌شود. چنین توافق‌هایی در ظاهر ممکن است ساده و متداول به نظر برسند، اما در باطن، موجب سلب توازن اقتصادی و ظلم به یکی از طرفین خواهند شد.
ربا چیست و چرا در اسلام حرام است؟
ربا در لغت به معنای «زیاده‌خواهی» است و در اصطلاح فقهی به دریافت مالی بیشتر از اصل بدهی در مقابل قرض یا معامله گفته می‌شود. این عمل در شریعت اسلام به‌عنوان یکی از مصادیق مال حرام شناخته می‌شود و از آن به‌عنوان شیوه‌ای ناپسند برای کسب درآمد یاد شده است. اسلام ربا را نه‌تنها غیراخلاقی بلکه دشمن رشد عادلانه اقتصادی می‌داند.
در آیات متعددی از قرآن کریم، ربا به‌شدت مورد نهی قرار گرفته است. خداوند در آیه ۱۳۰ سوره آل‌عمران می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! ربا را چند برابر نخورید و از خدا بترسید تا رستگار شوید.» همچنین در آیات ۲۷۸ و ۲۷۹ سوره بقره هشدار داده شده که اگر از ربا دست نکشید، به جنگ با خدا و پیامبر رفته‌اید.
مثال ساده از ربا: فرض کنید فردی ۱۰ میلیون تومان به دیگری قرض می‌دهد و شرط می‌کند که در سررسید، علاوه بر این مبلغ، یک میلیون تومان اضافه نیز دریافت کند. این اضافه همان رباست که از دیدگاه اسلام حرام است.
شرایط تحقق جرم ربا در قانون مجازات اسلامی
قانون مجازات اسلامی نیز مانند فقه اسلامی، ربا را جرم می‌داند. طبق ماده ۵۹۵ بخش تعزیرات، اگر دو نفر در قالب قراردادهایی مانند بیع، قرض یا صلح توافق کنند که مالی را با شرط زیاده از همان جنس معامله نمایند، یا یکی از آن‌ها بیش از مبلغ پرداختی دریافت کند، این عمل ربا محسوب می‌شود و جرم است.
برای تحقق جرم ربا، صرف توافق کافی نیست، بلکه باید مال یا وجهی رد و بدل شود. به عبارت دیگر، صرف قرارداد یا قول کافی نیست، بلکه دریافت وجه اضافی باید عملاً صورت بگیرد تا جرم محقق شود.
مثال کاربردی: اگر فردی مبلغ ۵۰ میلیون تومان را به دیگری قرض دهد و شرط کند که در زمان بازپرداخت باید ۶۰ میلیون تومان پس بگیرد، و این مبلغ اضافی واقعاً پرداخت شود، جرم ربا اتفاق افتاده است.
آیا ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه، همگی مجرم هستند؟
در معاملات ربوی، سه نقش اصلی ممکن است وجود داشته باشد: ربا دهنده (پرداخت‌کننده اضافه)، ربا گیرنده (دریافت‌کننده اضافه) و واسطه یا دلالی که بین این دو ارتباط برقرار می‌کند. طبق قانون، هر سه نفر در صورت تحقق شرایط قانونی، مجرم شناخته می‌شوند.
البته مجازات واسطه با شرایط خاصی اعمال می‌شود و جرم او از نوع «جرم مقید» است، به این معنا که تحقق آن به وقوع جرم اصلی (ربا) بستگی دارد. اگر جرم اصلی رخ ندهد، واسطه‌گری نیز مجازات نمی‌شود.
مثال: اگر شخصی واسطه شود تا فردی پولی را با سود به دیگری قرض دهد و این قرارداد منعقد شود و مبلغ نیز رد و بدل گردد، هم قرض‌دهنده، هم قرض‌گیرنده و هم واسطه در صورت اثبات، محکوم خواهند شد.
مجازات ربا در قانون ایران چیست؟
براساس ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی، برای افراد دخیل در ربا مجازات‌های نسبتاً سنگینی در نظر گرفته شده است. این مجازات‌ها شامل شش ماه تا سه سال حبس، تا ۷۴ ضربه شلاق و جزای نقدی معادل مال مورد ربا می‌باشد. همچنین باید مبلغ اضافی دریافت‌شده به صاحب اصلی مال بازگردانده شود.
هدف قانونگذار از این مجازات‌ها، جلوگیری از رواج این پدیده و صیانت از عدالت اقتصادی در جامعه است. هرگونه تلاش برای توجیه یا پنهان کردن ربا از دیدگاه قانون نیز مردود است.
مثال: اگر کسی ۲۰۰ میلیون تومان وام بدهد و ۲۵۰ میلیون تومان پس بگیرد، علاوه بر رد مبلغ اضافی (۵۰ میلیون تومان)، ممکن است به حبس و شلاق و پرداخت جریمه معادل همین مبلغ نیز محکوم شود.
در چه مواردی ربا دهنده مجازات نمی شود؟
قانونگذار در مواردی خاص، ربا دهنده را از مجازات معاف دانسته است. اگر فرد بتواند ثابت کند که به علت اضطرار (مثلاً نیاز شدید مالی یا تهدید) مجبور به پرداخت ربا شده، از مجازات معاف می‌شود.
همچنین، اگر ربا بین پدر و فرزند، یا زن و شوهر واقع شود، یا یک مسلمان از یک غیرمسلمان ربا بگیرد، این موارد نیز مشمول مجازات نیستند. البته اصل حرمت ربا در فقه باقی می‌ماند، ولی قانون برای این موارد، مجازات کیفری تعیین نکرده است.
مثال: فردی برای تأمین هزینه درمان فرزندش ناچار شده وامی با سود بالا دریافت کند. اگر در دادگاه بتواند اضطرار خود را اثبات کند، از مجازات معاف می‌شود.
تفاوت ربای قرضی با ربای معاملی چیست؟
ربا در دو شکل اصلی اتفاق می‌افتد: ربای قرضی و ربای معاملی. ربای قرضی زمانی رخ می‌دهد که فردی در ازای قرض، شرط دریافت سود یا منفعت کند. ربای معاملی زمانی است که دو کالا از یک جنس، با مقدار نابرابر مبادله شوند.
در ربای قرضی، وجود سه شرط الزامی است: وجود قرارداد قرض، وجود شرط برای زیاده، و تعلق زیاده به قرض‌دهنده یا شخص ثالث. در ربای معاملی، معمولاً موضوع معامله کالاهای هم‌جنس است که بر اساس وزن یا پیمانه سنجیده می‌شوند.
مثال:
– ربای قرضی: فردی ۱۰۰ سکه طلا قرض می‌دهد، مشروط بر اینکه ۱۱۰ سکه بازپس بگیرد.
– ربای معاملی: فردی ۵ کیلو گندم می‌دهد و در ازای آن ۶ کیلو گندم دریافت می‌کند.
راه های فرار از ربا از نگاه فقه اسلامی
برخی فقیهان راه‌هایی برای دور زدن ربا ارائه کرده‌اند که در چارچوب شرع مجاز است. یکی از این روش‌ها، انجام دو معامله جداگانه است. مثلاً ابتدا کالایی را از شخصی خریداری کرده و سپس کالا یا وجه دیگری را با آن معاوضه می‌کنید.
روش دیگر این است که طرف مقابل بدون شرط قبلی، مقداری مال اضافه به‌صورت هدیه ببخشد. همچنین، دو طرف می‌توانند کالا را به‌یکدیگر قرض دهند و بعد، بدهی‌ها را ببخشند.
مثال: شخصی به‌جای آنکه مستقیم ۵۰ کیلو گندم را در برابر ۶۰ کیلو بگیرد (که رباست)، ابتدا گندم را به‌ازای یک کیلو برنج می‌فروشد، سپس با همان یک کیلو برنج، ۶۰ کیلو گندم خریداری می‌کند. این روش، به‌عنوان «حیله شرعی» در برخی فتاوا پذیرفته شده است.
آیا دریافت سود از بانک هم ربا محسوب می‌شود؟
در خصوص اینکه آیا دریافت سود از بانک ربا محسوب می‌شود یا خیر، مسئله‌ای پیچیده و محل اختلاف میان فقها و حقوقدانان است. در نگاه ابتدایی، دریافت سود بر مبلغی که در بانک سپرده‌گذاری می‌شود می‌تواند مشابه دریافت ربا تلقی شود، چرا که فرد بدون انجام فعالیت اقتصادی مشخصی، تنها در ازای سپردن وجه نقد، مبلغی مازاد دریافت می‌کند. این ویژگی، شباهت زیادی به تعریف شرعی ربا دارد که در آن زیاده‌ای شرطی، بر اصل مال افزوده می‌شود.
با این حال، در نظام بانکداری ایران که مبتنی بر بانکداری اسلامی و عقود شرعی است، تلاش شده تا این سود در قالب قراردادهای شرعی مانند مضاربه، مشارکت مدنی، جعاله یا اجاره به شرط تملیک پرداخت شود تا از شائبه ربا خارج شود. بانک در این قراردادها، به عنوان واسطه‌ای میان سپرده‌گذار و فعالیت اقتصادی قرار می‌گیرد و ادعا می‌شود سود حاصل از سرمایه‌گذاری واقعی است، نه صرف سپرده‌گذاری پول. به همین جهت، اگر سود حاصل از این عقود شرعی و طبق ضوابط فقهی باشد، در ظاهر عنوان ربا بر آن صدق نمی‌کند.
با این حال، برخی مراجع تقلید و صاحب‌نظران اقتصادی معتقدند در عمل، بانک‌ها در بسیاری از موارد از قالب قراردادهای شرعی فقط به‌عنوان پوشش ظاهری استفاده می‌کنند و واقعیت فعالیت آن‌ها همچنان رباگونه است؛ زیرا سود تضمین شده، بدون ریسک و بدون مشارکت واقعی در سود و زیان پروژه‌ها، خلاف ماهیت عقود مشارکتی است. بنابراین، اگر بانک عملاً بدون فعالیت اقتصادی واقعی و صرفاً در ازای نگهداری پول، سود پرداخت کند، این عمل می‌تواند مصداق ربا باشد.
مثال کاربردی:
فرض کنید فردی مبلغ یک میلیارد تومان را در بانک به صورت سپرده بلندمدت یک‌ساله قرار می‌دهد و بانک متعهد می‌شود که ماهیانه ۲۰ میلیون تومان سود ثابت پرداخت کند، بدون آنکه اطلاعاتی از نوع سرمایه‌گذاری، میزان سود و زیان واقعی و سهم واقعی سپرده‌گذار در اختیار باشد. اگر این سود صرفاً قراردادی و تضمینی باشد و نه مبتنی بر فعالیت واقعی و مشارکتی، احتمال ربا بودن آن بالاست. اما اگر قرارداد از نوع مضاربه باشد و بانک مطابق با مفاد آن عمل کرده و سود را بر اساس فعالیت واقعی اقتصادی پرداخت کند، این سود شرعاً می‌تواند مباح باشد.
سوالات متداول در خصوص جرم ربا و مجازات آن
- آیا گرفتن سود از وام یا قرض همیشه ربا محسوب می‌شود؟
اگر سود اضافه به‌عنوان شرط در قرارداد قرض باشد، معمولاً ربا محسوب می‌شود؛ برای بررسی دقیق‌تر، به بخش مربوط به شروط تحقق ربا در مقاله مراجعه کنید. - چه تفاوتی بین ربا قرضی و ربا معاملی وجود دارد؟
ربای قرضی در قرارداد قرض و ربای معاملی در معامله دو کالای هم‌جنس رخ می‌دهد؛ توضیح کامل با مثال در بخش مربوط آورده شده است. - در چه شرایطی ربا دهنده مجازات نمی‌شود؟
در مواردی مانند اضطرار، رابطه پدر و فرزند یا زن و شوهر، یا دریافت ربا از غیرمسلمان، ربا دهنده مجازات نمی‌شود؛ جزئیات بیشتر را در متن مقاله بخوانید. - آیا دریافت سود از بانک هم ربا محسوب می‌شود؟
بسته به نوع قرارداد بانکی، سود ممکن است ربا محسوب نشود؛ برای درک بهتر این تفاوت‌ها به توضیحات مقاله مراجعه فرمایید. - چه راه‌هایی برای دور زدن ربا وجود دارد و آیا شرعاً و قانوناً پذیرفته شده‌اند؟
برخی روش‌های فقهی برای دور زدن ربا پیشنهاد شده‌اند، اما همه آن‌ها مورد تأیید علما نیستند؛ نمونه‌ها و نظرات فقهی در مقاله بررسی شده‌اند.
جهت رزرو مشاوره حقوقی می‌توانید از طریق لینک زیر اقدام نمایید یا از طریق راه‌های ارتباطی زیر با دفتر وکالت عدل‌گر در تماس باشید:
🔷 رزرو آنلاین مشاوره
📞 ۰۲۱-۵۸۷۸۴
📞 ۰۲۱-۸۸۶۵۷۷۸۹
📱 ۰۹۹۸-۱۲۸۸۸۰۰
📍 آدرس: تهران، جردن، بلوار ستاری، پلاک ۳، واحد ۱۸
Полезно
Thank you