ربا و رباخواری از نگاه اسلام – جرم ربا ؟

رِبا چیست ؟

رِبا در شریعت اسلام یکی از مصادیق مال حرام بوده و به معنی  گرفتن یک مال در عوض پرداخت مالی از همان جنس طوری که میزان یکی زیادتر از دیگری باشد.

از نظر اسلام، «بدترین، ‌پلیدترین و خطرناک‌ترین شیوه‌ی کسب درآمد و تامین زندگی آن است که از طریق درآمد حاصل از ربا، توان و رشد اقتصادی خود را افزایش دهند؛ از این رو به مؤمنان یادآور می‌شود که از رباخواری و ترویج فرهنگ ربا و سازماندهی اقتصاد جامعه براساس آن به‌شدت بپرهیزند و به تقوا و حاکمیت ارزش‌های دینی در جامعه روی آورند و با دلیل تراشی‌ها و توجیهات گوناگون، خود و جامعه را به این دشمن پنهانی و فریبنده نیالایند و به جنگ با خدا و رسولش نشتابند.»

( به نقل از ویکی فقه)

خداوند متعال در آیه 130 سورۀ آل عمران به طور جد انسان را از گرفتن و دادن ربا نهی می کند و خطاب به آنها می فرماید:  «یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَأْکُلُواْ الْرِّبَواْ أَضْعَفاً مُّضَعَفَةً وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ‏»اى کسانى که ایمان آورده‏ ا ید! ربا (و بهره‏ پول) را با افزودن‏هاى مکرر نخورید، از خدا پروا کنید تا شاید رستگار شوید.
و نیز در سوره بقره آیه ۲۷۸ می فرماید :«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِىَ مِنَ الْرِّبَو اْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» اى کسانى که ایمان آورده اید! تقواى الهى پیشه کنید و آنچه را از (مطالبات) ربا باقى مانده است، رها کنید، اگر ایمان دارید.
و همچنین  در سوره بقره آیه  ۲۷۹می فرماید: «فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَ لِکُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ»؛ پس اگر چنین نکردید، (بدانید که) اعلان جنگ با خدا و رسولش داده‌اید و اگر توبه کنید، (اصل) سرمایه‌هاى شما از آنِ خودتان است. (و در این صورت) نه ستم مى کنید و نه بر شما ستم مى شود.

شرایط تحقق جرم رِبا در قانون مجازات اسلامی

ماده 595 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات بیان می دارد : « هر نوع توافق بین دو یا چند نفر،تحت هر قراردادی از قبیل بیع،قرض،صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زاید بر مبلغ پرداختی ،دریافت نماید، ربا محسوب و جرم شناخته می شود».
براساس ماده  فوق  ربا  به معامله ای اطلاق می شود که طرفین با ایجاد قراردادی  مانند  عقد بیع، عقد قرض و  …. توافق می نمایند  که یکی از طرفین بابت پولی که به  عنوان قرض  به دیگری می‌دهد در سررسید تعیین شده در قرارداد، علاوه‌بر مبلغ اصلی موردعقد قرض، مبلغی اضافه بر اصل پول داده شده از طرف دیگر  دریافت نماید  در واقع جهت تحقق ربا  شرط اخذ اضافه پرداخت در هنگام تسلیم مال یا پیش از آن ضروری است و صرف حصول توافق برای تحقق جرم ربا ،کفایت نمی کند و لازم است که مال یا وجه یا سند پرداخت وجه رد و بدل شود.

آیا «ربا دهنده» و «رِبا گیرنده» و کسی که «واسطه »بین آنهاست هر سه مجازات میشوند؟

در معامله‌ی ربوی دو شخص ربا‌دهنده (کسی که در ازای دریافت مبلغی،علاوه بر اصل مبلغ دربافتی یعنی بیش از  دریافتی ، پرداخت می‌کند) و ربا گیرنده (کسی که مبلغی را قرض می‌دهد و و بیش از آنچه را داده است  دریافت می‌کند) وجود دارد که به موجب قانون هر دو شخص مجرم و قابل‌مجازات خواهدش د و در صورتی که معاون یا واسطه فی مابین ربا گیرنده و ربا دهنده باشد او نیز محکوم به مجازات ربا خواهد شد .با این تفاوت که واسطه گری در جرم ربا جرمی مقید است.

مجازات ربا خواری:

طبق ماده 595 قانون مجازات اسلامی  هم برای ربا دهنده و هم برای ربا گیرنده و هم برای  کسی که به عنوان واسطه بین ربا دهنده و ربا گیرنده عمل می کند مجازات  حبس از شش ماه تا سه سال و تا 74 ضربه شلاق و جزای نقدی معادل مال مورد ربا  علاوه بر رد اضافه به صاحب مال تعیین شده است .

در چه صورتی «رِبا دهنده» از مجازات رِبا معاف می شود؟

در صورتی که  ربا دهنده ثابت نماید در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی ، مضطر بوده از مجازات مزبور معاف خواهد شد. و نیز در صورتی که ربا بین پدر و فرزند یا زن و شوهر باشد  یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند به مجازات مزبور محکوم نخواهد نشد.

رِبا قرضی با رِبا معاملی چه تفاوتی دارد؟

«ربای قرضی» که نام دیگر  آن «قرض ربوی »بوده ، قابلیت محقق شدن در قرض را دارد این نوع ربا  در مقابل ربای معاملی است که قابلیت تحقق در معاوضه و معامله را دارد.  و منظور از قرض ربوی، در واقع هر نوع زیاده و منفعت‌ مادی یا غیر مادی است که در ضمن عقد قرض دادن پول یا کالا، به نفع مقرض به عبارتی قرض‌دهنده یا شخص ثالث، شرط شود. یعنی کسی «جنسی» یا «پولی» را قرض دهد و «منفعتی» بیش از آنچه که قرض داده است بگیرد

وجود سه شرط جهت تحقق قرض ربوی لازم است و در صورت فقدان این سه شرط ذیل ربا محقق نخواهد بود .

• قرارداد قرض
• شرط به زیاده،
• هر نوع زیاده به نفع قرض‌دهنده یا شخص ثالث

ربای معاملی در معاوضه دو شیء و کالای هم‌جنس است که معیار سنجش آنها «وزن‌کردن» (کالای موزون) یا «پیمانه‌کردن» باشد اما در ربای قرضی، هم‌جنس بودن یا نوع خاصی از کالا شرط تحقق ربا نیست.

راههای  فرار از ربا (به نقل ویکی فقه)

•  فروختن کالا به طرف مقابل در برابر کالایی از جنس دیگر؛ سپس خریدن کالای طرف مقابل به بهای دریافتی در معامله نخست. برای مثال کسی که می‌خواهد یک کیلو گندم را در برابر دو کیلو جو به دیگری بفروشد برای فرار از ربا یک کیلو گندم را در برابر یک کیلو برنج به او می‌فروشد و سپس دو کیلو جو را از وی به یک کیلو برنج می‌خرد.
• . دو جنس را بدون زیادی با هم معامله می‌کنند؛ لیکن طرف مقابل، مقدار زیادی را به طرف دیگر می‌بخشد، بدون آنکه بخشیدن شرط شده باشد.
•  هر یک از دو طرف جنس خود را به دیگری قرض می‌دهد و سپس ذمه او را ابراء می‌کند، بدون آنکه ابراء در قرض شرط شده باشد. برخی معاصران راههای فرار از ربا را نپذیرفته و کاربرد آنها را تنها در معامله دو همجنسی که در بازار دارای دو قیمت متفاوت هستند، مانند گندم مرغوب و نامرغوب، جایز دانسته‌اند.