در حقوق جزای پزشکی، جرایم پزشکی که شامل هر نوع فعل و ترک فعلی است
که قانونگذار آن را جرم شناخته و برای آن مجازات تعیین کرده است و موجبات بر هم خوردن
نظم و امنیت در جامعه و مسئولیت مرتکبین آن را فراهم می آورد مورد مطالعه قرار می گیرد.
قبل از تصویب قانون مجازات اسلامی در سال 1361بر اساس قانون مجازات عمومی سابق،
جرایم به سه دسته اساسی:
1-خلاف
2- جنحه
3- جنایت تقسیم می شد،
لیکن این تقسیم بندی با وضع قانون مجازات اسلامی در سال 1361 تغییر کرد
و در حال حاضر قانون گذار جرایم را بر حسب نوع مجازات به پنج دسته تقسیم کرده است که عبارتست از:
1-حدود
2- قصاص
3- دیات
4- تعزیرات
5-مجازات های بازدارنده
بدین ترتیب قانونگذار دایره شمول خلاف و جنحه و جنایت را در قانون مجازات اسلامی تعیین نکرده است،
لذا تشخیص و انطباق آن قدری دشوار به نظر می رسد
تعاریف، مفاهیم و پیشینه جرایم پزشکی
تعاریف و مفاهیم
جهت روشن شدن بحث و پرداختن به مباحث حقوق جزای پزشکی در ابتدا لازم است
به تعریف چند واژه و اصطلاح بپردازیم که راهکارهای جرایم پزشکی و دارویی را نشان می دهد.
جرم :واژه جرم اسم عربی است و در لغت به معنی گناه، خطا، بزه آمده وجرم در اصطلاح حقوقی عملی است
که قانون آن را از طریق تعیین کیفر منع کرده باشد.
به موجب ماده 2قانون مجازات اسلامی:
«هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود.»(تخلف)
خطا در لغت به معنای نادرست، ناراست، ضد صواب و گناهی که از روی عمد نباشد.
سهو و اشتباه
گناه غیر عمدی آمده است.
این واژه در زبان انگلیسی معادل Error , Fault و Mistake به کاربرده شده
و در اینجا منظور خطا در حین انجام وظیفه(Mistake while in discharge of duty) می باشد.
خطا در اصطلاح حقوقی مقابل عمد است و آن عبارتست از وصف عملی که فاعل آن دارای قوه تمییز بوده
و به علت غفلت یا نسیان یا جهل یا اشتباه یا بی مبالاتی و عدم احتیاط،
عملی که مخالف موازین اخلاق (خطای اخلاقی) یا قانون است مرتکب شده است.
فاعل عمل خطایی برعکس فاعل عمل عمدی قصد نتیجه ندارد.خطا در زبان فارسی اعم از فعل و ترک فعل است
و در معنی دیگری به جای تقصیر هم به کار رفته و آن عبارتست از:
تخلف عمدی و یا غیر عمدی از یک تعهد ناشی از عقد یا از یک الزام قانونی می باشد خواه خسارتی از آن متوجه شده باشد یا نه.
خطای مزبور از کسی صادر می شود که قوه تمییز داشته باشد
و بتواند نتیجه عمل خود را تصور کند.در صورتی که خسارتی از آن خطا به دیگران برسد مرتکب خطا ملزم به جبران آن می شود.
خطا بر دو نوع خطای جزایی و خطای حقوقی است
و بدین ترتیب در تعریف خطا میتوان گفت: خطا عبارت است از انجام یا خود داری از انجام کاری
که در ارتکاب آن احتمال ایراد صدمه یا زیان به غیر و یا اختلال در امری از امور اجتماعی وجود داشته باشد.(تخلف)
خلاف
خلاف در لغت به معنی ناسازگاری کردن، مخالفت، ناحق، دروغ و در اصطلاح حقوقی عبارت است از«نوعی از جرایم که ماهیت آنها مخالف با نظامات عادی است.»
تخلف
تخلف در لغت به معنی خلاف جستن، سرپیچی، روگردانی،
خلاف کردن، خلاف گفته یا پیمان خود عمل کردن آمده است
و در اصطلاح حقوقی به معنی عدم انجام تعهد یا تأخیر انجام تعهد، ظهور خلاف آنچه که شرط شده
و تجاوز مامور دولت از مقررات اداری در حین انجام وظیفه و ارتکاب خلاف قانون که در این صورت مترادف جرم است
به کار می رود. تخلفات انتظامی در همین معنی به کار می رود.
تخلف انضباطی
نقض مقررات صنفی به وسیله یک نفر از افرادآن صنف،
مانند صنف وکلا و قضات، کارشناسان دادگستری و غیره تخلف انضباطی نامیده می شود.
در هر جامعه ای انجمن ها، کانون ها و سازمانهای صنفی و شغلی از اجتماع افراد هم فکر و یا کسانی که دارای شغل و عنوان واحدی هستند به وجود می آید.
هدف از تشکیل آن حفظ منافع صنفی افراد و یا حمایت شغلی و اجتماعی می باشد..
بعضی از این اجتماعات بر حسب اهمیت و به منظور حفظ شئون اجتماعی اعضا قواعد و مقرراتی وضع نموده(تخلف)
و برای تخلف از این مقررات هم عکس العمل و ضمانت اجرائی پیش بینی می نماید
و گاهی هم مقنن دخالت نموده و کیفرها و تنبیهاتی در نظر می گیرد.
این نوع تخلفات را به طور کلی تقصیرات اداری یا تخلفات انضباطی می گویند.
پس تخلفات انتظامی عبارت است از: تخلفاتی که اعضای هر جمعیت و یا انجمن به مناسبت
حیثیت و شغل و مقام و وظیفه اداری یا شغل خود مرتکب می شوند.(تخلف)
این تخلفات بر حسب مورد و اهمیت متفاوت بوده و به همین علت هم عکس العمل های آن متفاوتند
که در مبحث تخلفات پزشکی به تشریح آن می پردازد.
مسئولیت
مسئولیت در لغت به معنای ضمانت، ضمان، تعهد، مؤاخذه، موظف بودن به انجام کاری، متعهد بودن،
آنچه که انسان عهده دار و مسئول آن باشد از وظایف و اعمال و افعال16 و در اصطلاح حقوقی مسئولیت، به
تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری که به دیگری وارد کرده است اطلاق می شود.
خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او شده باشد.
در همین معنی ضمان را به کار برده اندو معنی آن هر نوع مسئولیت اعم از مسئولیت مالی و مسئولیت کیفری است.
«بنابراین در هر جایی که کسی مکلف به جبران خسارات دیگری است، در برابر او مسئولیت داشته و باید پاسخگو باشد.»
انواع مسئولیت شامل موارد زیر است: یکی مسئولیت جزایی و آن مسئولیتی است
که قابل تقویم به پول نباشد و دیگری مسئولیت مالی یا مسئولیت مدنی که قابل تقویم به پول است.
نوع دیگر مسئولیت اداری یا انضباطی است و آن عبارت است از مسئولیت ناشی از تخلف انضباطی در امور اداری.
مستخدم دولت ممکن است مرتکب سه نوع جرم و تقصیر گردد:
1- جرم عمومی
2- جرایم مختص به مستخدمین دولت
3-تقصیرات انضباطی در اصطلاح حقوقی، مسئولیت، به تعهد قانون شخص بر رفع ضرری که به دیگران وارد کرده است اطلاق می شود.
خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او.
بنابراین جرایمی که فرد مرتکب می شود اعم از این که جرم عمومی باشد
یا جرم مختص به حرفه ای معین و یا تخلف انضباطی موجب مسئولیت وی می باشد
و بر حسب نوع مسئولیت، مجازات یا محکوم به جبران خسارت وارده می گردد.
غفلت
غفلت نوعی تخطی غیر عمدی است از جنس ترک (نه فعل)و عبارتست از ترک فعلی که باید انجام شود.
غفلت خطایی است که از اهمال و فراموشی و بی توجهی و بی اعتنایی و به عبارت دیگر ترک فعل ناشی می شود.
قانون مجازات اخلالگران صنعت نفت خطای کیفری را منحصر به دو خطای بی مبالاتی و غفلت نموده و درتبصره ماده 8 بیان می دارد: »
منظور از بی مبالاتی اقدام به امری است که مرتکب نمی بایست
به آن مبادرت نموده باشد و منظور از غفلت خودداری از امری است که مرتکب می بایست به آن اقدام نموده باشد.
اعم از اینکه منشأ بی مبالاتی یا غفلت عدم اطلاع و عدم مهارت یا عدم تجربه یا عدم رعایت قانون یا مقررات یا اوامر یا عرف و عادت باشد.»
بنابراین معنای اصطلاحی غفلت همان بی مبالاتی است،
مانند راننده ای که برای صرف غذا در کنار جاده بیابانی در شب اتومبیل خود را جلوی رستورانی پارک کرده و وارد رستوران شود(تخلف)
بدون این که چراغ نور بالای اتومبیل خود را خاموش کند. در نتیجه راننده ای که از سمت مقابل می آید
با توجه به این نور منحرف، با اتومبیل یا عابری تصادف نماید و یا سوزن بانی در پست نگهبانی به خواب رفته و فراموش نماید
به موقع سوزن عوض کند و در نتیجه قطار از ریل خارج و موجب بروز حادثه ای گردد.
اگر غفلت را با قصور و تقصیر مقایسه کنیم خواهیم دید که غفلت در واقع مترادف قصور است
و تنها تفاوت آن با قصور در این است که غفلت مختص ترک فعل است ولی قصور ممکن است گاهی در انجام فعل نیز حاصل شود.(تخلف)
قصور
قصور که مصدر عربی و در مقابل تقصیر است در لغت به معنی«فرو ماندن، عاجز گردیدن، کوتاه آمدن، فرو نشستن،
از کاری باز ایستادن، واگذاشتن کاری از روی عجز و درماندگی» است.23 و در اصطلاح حقوقی عبارت است
از ترک یک قانون الزامی بدون این که مسامحه ای در آن کرده باشد.
قصور در فقه نیز مقابل تقصیر به کار رفته است.
تقصیر
تقصیر که مصدر عربی است، در لغت به معنای«کوتاهی کردن، در کاری کوتاهی و سستی و خطا کردن گناه،(تخلف)
خطای عمدی، قصور و کوتاهی سهو و غفلت و خطا و جرم و غفلت و عیب27 آمده است.
تقصیر از نظر حقوق مدنی «ترک عملی است که شخص ملزم به انجام آن است
یا ارتکاب عملی که از انجام دادن آن منع شده است.» قسمت نخست را تفریط و قسمت دوم را تعدّی می نامند
و تقصیر اعم از تعدی و تفریط است و از نظر حقوق جزا تقصیر «ترک الزام قانونی است که جزای آن مجازات باشد.
تقصیر «ترک الزام قانونی است که جزای آن مجازات باشد. تقصیر را مترادف جنحه کوچک نیز به کار برده است. »
تفاوت قصور با تقصیر در این است که قصور به خطایی اطلاق می شود که از روی سهو سر زند، در حالی که تقصیر به خطای عمومی گفته می شود.
قانونگذار در تبصره ذیل ماده 336 قانون مجازات اسلامی تقصیر را به جای خطا به کار برده
و مصادیق آن را بی احتیاطی، بی مبالاتی، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی ذکر کرده است.
دامنه ی تخلفات و جرایم پزشکی گسترده است هم شامل انجام فعل
مانند اقدامات درمانی بدون رضایت بیمار می شود وهم شامل ترک فعل مانند
خودداری از ویزیت ومعالجه بیمار توسط پزشک.تخلفات و جرایم پزشکی اغلب غیر عمدی هستند.
