دفاع از خود در برابر خطر احتمالی حکم ضروری عقل و خصوصیتی است که در هر انسانی نهفته است و دفاع از خود و دیگران قدمتی به درازای حضور انسان در زمین دارد.
همگی ما زمانی که مال، جان و ناموس خود یا دیگر افراد را در خطر می بینیم به صورت یک واکنش طبیعی و ناخوداگاه اقدام به دفاع از آن می کنیم.
در قوانین جزایی ما، هر فعل یا ترک فعلی که در قانون مجازات اسلامی یا شرع برای آن مجازات تعیین شده، جرم است و فرد مرتکب به مجازات مقرر محکوم می شود.
هر جرم، مجازات مخصوص به خود را دارد و هر شخصی، مسئول اعمال خود است و در صورت ارتکاب جرم با مجازات معینی روبرو است.
ارتکاب عمل مجرمانه همواره موجب مسئولیت کیفری ناشی از جرم و در نهایت مجازات است.
به خوبی از این موضوع مطلع هستید که مسئولیت کیفری ناشی از جرم همیشه عادلانه نیست و گاهی اوقات شرایطی وجود دارد که شخص چاره ای جز ارتکاب جرم برای محافظت از جان، مال و ناموس خود ندارد و از هیچ راه دیگری نمی تواند خطر ارتکاب جرم را از خود دور کند.
به همین منظور قانونگذار در موادی از قانون مجازات اسلامی نهادی را تحت عنوان دفاع مشروع پیش بینی نموده تا تحت شرایطی فرد با استناد به آن از مجازات رها شود.
استفاده از نهاد دفاع مشروع نیازمند اثبات شرایط خاص آن است به نحوه ای که دلائل مورد پذیرش قاضی قرار گرفته و برای وی مشخص شود که شخص از شرایط آن برخوردار است.
برای نمونه می توان به اتهام قتل مرتضی عبدالعلی سربندی ۴۷ ساله توسط ریحانه جباری دختری ۱۶ ساله اشاره کرد که با وجود استناد وی به دفاع مشروع به دلیل عدم اقناع قاضی و اثبات شرایط این نهاد نتوانست از مجازات تبرئه شود.
به همین منظور اکیدا به شما توصیه می کنیم از تصمیم و عمل خودسرانه در این خصوص خودداری کنید و کار را به کاردان بسپارید.
در ابتدا و پیش از بررسی شرایط و نحوه اثبات دفاع مشروع بهتر است با مفهوم آن آشنا شویم.
دفاع مشروع یعنی چه و چه آثاری دارد؟
در هر جامعه ای شخص از این حق برخوردار است که هر زمان مال یا جان خود و خانواده اش را در خطر ببیند از خود و خانواده اش دفاع کند و این امر، مسئله ای غیر قابل اجتناب است.
دفاع مشروع یک مفهوم حقوقی در قانون مجازات اسلامی است که به عنوان یکی از موانع مسئولیت کیفری یا عوامل موجهه جرم شناخته می شود.
عوامل موجهه جرم از جمله اسبابی است که در صورت وجود آن شرایط، با وجود مجرمانه بودن عمل شخص، وی از مجازات معاف است .
برای مثال اگر جعفر مرتکب تخریب دیوار خانه حمید شود، در حالت عادی با شکایت حمید، جعفر به مجازات جرم تخریب محکوم می شود اما در صورتی که جعفر اثبات کند که تخریب دیوار خانه حمید به علت نجات جان فرزندش بوده قضیه متفاوت خواهد بود و با اثبات عوامل موجهه جرم دادگاه دیگر برای او مجازاتی تعیین نخواهد کرد.
براساس ماده 156 قانون مجازات اسلامی، دفاع مشروع عبارت است از ارتکاب فعل مجرمانه به منظور دفاع و حفاظت از جان، مال، ناموس، آبرو و آزادی و … در برابر تجاوز و یا خطر فعلی یا قریب الوقوع است .
به عبارت دیگر در دفاع مشروع فرد برای دفاع از خود یا دیگری هیچ راهی جز ارتکاب عمل مجرمانه ندارد و فردی که از خود یا دیگری تحت شرایطی که در ادامه به بررسی آن خواهیم پرداخت؛ دفاع می کند، مجازات نمی شود و اگر خسارتی نیز ایجاد کرده باشد امکان مطالبه خسارت از وی وجود ندارد.
برای تحقق دفاع مشروع چه شرایطی لازم است؟
همانطور که به آن اشاره شد، برای تحقق دفاع مشروع یا قانونی وجود شرایط خاصی لازم و ضروری است و در صورتی که هر یک از شرایط زیر وجود نداشته باشد عمل فرد از شمول دفاع مشروع خارج میشود و برای عمل مجرمانه وی براساس قانون مجازات تعیین می شود.
شرایط دفاع مشروع چیست؟
موضوع بسیار مهمی که در دفاع مشروع باید در نظر داشته باشیم این است که دفاع مشروع عملی است که از نظر قانون و در حالت عادی جرم است و گاهی ممکن است آسیب جسمی به مهاجم وارد شود.
نکته دیگری که حائز اهمیت است این است که تمامی شرایطی که در ادامه بررسی می کنیم باید در کنار هم وجود داشته باشد تا عمل شخص مشمول مقررات دفاع مشروع باشد.
- تجاوز یا خطری قریب الوقوع وجود داشته باشد.
یکی از شرایط استناد به دفاع مشروع وجود خطر یا تجاوز است و این خطر می بایست قریب الوقوع باشد.
به عبارت ساده تر این خطر نباید احتمالا و یا در آینده دور احتمال رخ دادن داشته باشه بلکه باید آنقدر نزدیک باشد که فرد مجبور به دفاع از خود با انجام عمل مجرمانه باشد.
برای مثال اگر هوشنگ، حسن را تهدید کند که اگر فلان کار را انجام ندهی تو را خواهم کشت. این یک خطر قریب الوقوع نیست و در نتیجه حسن نمی تواند در مقابل هوشنگ اقدام و عمل مجرمانه ای مرتکب شود و در نهایت حق استناد به دفاع مشروع را ندارد.
- عمل مجرمانه با خطر و میزان آن متناسب و عقلانی باشد.
یکی دیگر از شرایط پنجگانه دفاع مشروع این است که مستند به دلایل منطقی و ترس عقلایی باشد.
این شرط بدین معناست که باید میان خطری که شخص ایجاد می کند و رفتار و دفاع مدافع تناسب معقول و عقلایی وجود داشته باشد.
برای مثال اگر جعفر با دست خالی به حمید حمله کند اگر حمید برای دفاع از خود چاقو و یا هر اسلحه دیگری استفاده کند و مرتکب جرم شود نمی تواند به دفاع مشروع استناد نماید.
زیرا در این صورت میان خطر ایجاد شده توسط مهاجم و رفتار ارتکابی حمید برای دفع خطر تناسب وجود ندارد و رفتار مدافع شدیدتر از خطر و تهدید به وجود آمده است.
به عبارت دیگر اگر جعفر با دست خالی به حمید حمله ور شود او نیز باید با دست خالی رفتار او را دفع کند و خطر را از خود دور نماید.
- ارتکاب عمل مجرمانه برای دفع خطر ضروری باشد.
فرض کنید شخصی از طریق خفت گیری قصد سرقت اموال دیگری را دارد اگر فرد بتواند با جیغ زدن یا فریاد و خبر کردن دیگران از این سرقت جلوگیری کند اما به جای آن به سارق حمله ور شود و او را مجروح نماید این موضوع از موارد استناد به دفاع مشروع نیست و شخص مدافع حسب مورد ممکن است برای مجروح کردن دیگری و ضرب و جرح به مجازات مقرر محکوم شود.
به همین دلیل ضرورت دارد که عمل ارتکابی برای دفع خطر ضروری و لازم باشد.
- خطر یا حمله در اثر تحریک و یا تجاوز خود فرد به وجود نیامده باشد.
ما زمانی می توانید به دفاع مشروع استناد کنیم که خود ما در ایجاد خطر نقشی نداشته ایم.
اگر مدافع پیش از این از وقوع خطر یا تجاوز اطلاع و آگاهی داشته دیگر حق استناد به دفاع مشروع را ندارد.
به عبارت دیگر اگر علی خود مهاجم را تحریک به ضرب و جرح کرده باشد دیگر نمی تواند به دفاع مشروع استناد نماید.
- عملا امکان کمک گرفتن و توسل به قوای دولتی و نیروی انتظامی یا پلیس وجود نداشته باشد.
این شرط بدین معناست که در زمان خطر و تجاوز، امکان تماس یا خبر دادن به نیروهای انتظامی و پلیس بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا دخالت قوای دولتی و انتظامی در دفع خطر بی تاثیر باشد.
برای مثال در شرایطی که مهاجم قصد قتل دیگری را دارد و فاصله چندانی با مدافع ندارد در این صورت اطلاع دادن به مامورین امکان پذیر نیست و تاثیری در دفع حمله مهاجم ندارد به همین دلیل مدافع می تواند به دفاع مشروع استناد کند اما اگر امکان تماس با پلیس وجود دارد باید با پلیس تماس بگیرید تا پلیس وارد کار شود و نظم و امنیت را برقرار کند نه اینکه خودتان حق خودتان را از طرف مقابل بگیرید.
شرایط دفاع مشروع از دیگری چیست؟
بیراه نیست اگر بگوییم که تعرض به عزیزان برای انسان بسیار سخت تر است چرا که وی به عنوان یک شخص سوم نمی تواند شاهد و ناظر تعرض و به خطر افتان عزیزانش باشد و هیچ کاری نکند.
به همین دلیل قانونگذار در حقوق جزایی این مورد را نیز پیش بینی کرده که فرد در زمان خطر علاوه بر اینکه می تواند از خود دفاع کند، می تواند از دیگری هم دفاع کند.
دفاع مشروع از دیگری نیز از جمله مواردی است که از دید قانونگذار پنهان نمانده و آن را نیز پیش بینی کرده است و آن را به عنوان یکی از مصادیق و موارد دفاع مشروع دانسته است.
جالب است بدانید دفاع مشروع از دیگری نیز نیازمند شرایط خاصی است و در صورت نبود این شرایط عمل فرد مشمول قواعد دفاع مشروع نمی شود.
شرایط دفاع مشروع از دیگری
این در سرشت انسان است که اگر جان و مال و آبروی دیگری را در خطر ببیند نمی تواند بایستد و هیچ کاری نکند همانطور که در بالا به آن اشاره کردیم دفاع کننده در مقام دفاع از جان، مال، ناموس و آبروی در خطر افتاده ی دیگری دفاع مشروع کند .
قانونگذار ما در این خصوص نیز ساکت ننشسته و در تبصره ۱ ماده ۱۵۶ در خصوص شرایط و نحوه دفاع مشروع از دیگری صحبت کرده است.
براساس تبصره 1 ماده 156 قانون مذکور، شخص برای دفاع قانونی از دیگران می بایست دارای یکی از شرایط باشد:
- دفاع کننده از نزدیکان شخص باشد.
- مسئولیت دفاع از وی بر عهده شخص دفاع کننده باشد
- شخص توانایی دفاع از خود را نداشته باشد.
- شخص تقاضای کمک کند.
- شخص در وضعیتی باشد که امکان استمداد یا کمک خواستن نداشته باشد
آیا در دفاع مشروع از پرداخت دیه معاف هستیم؟
تا پیش از این درباره جرم بودن یا نبودن عمل و مسئولیت کیفری مدافع در مقام دفاع صحبت کردیم بد نیست کمی هم در خصوص مسئولیت مدنی و یا نحوه جبران خسارت توسط وی صحبت کنیم.
برای اکثر افراد این سوال پیش می آید که اگر در زمان دفاع از خود یا دیگری به متجاوز ضرری وارد کنیم آیا باید به او خسارت بپردازیم؟ آیا ضرر جسمانی به متجاوز دیه خواهد داشت؟
قاعدتاً اگر قانونگذار عملی را جرم نمی داند عواقب آن را نیز می پذیرد.
بر اساس تبصره ۳ ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی اگر شخصی به دیگری صدمه وارد کند و او هم با رعایت شرایطی که پیش تر به بررسی آن پرداختیم از خود و یا عزیزانش دفاع کند، عمل وی مشروع و قانونی بوده و اگر دفاع وی موجب ضرر به دیگری شود، از پرداخت دیه و خسارت معاف است.
به عنوان مثال حمید در زمان دفاع مشروع از مال خود در برابر جعفر باعث شکستگی سر او می شود.
در این صورت چون عمل و فعل حمید مستند و به دلیل رفتار خود جعفر است حمید از پرداخت دیه شکستگی سر معاف است و هیچ خسارت و دیه ای به جعفر تعلق نخواهد گرفت.
البته در بعضی موارد استثنائا به علت های خاصی به فرد دیه تعلق می گیرد و بیت المال عهده دار پرداخت دیه خواهد بود.
از جمله این موارد استثنایی زمانی است که در دفاع مشروع در برابر خطر و تجاوز شخص مجنون یا دیوانه به وی صدمه ای وارد شود . در این صورت دیه وی به عهده بیت المال خواهد بود .
دفاع در ضرب و جرح جرم است؟
همانطور که در مطلب فوق بدان اشاره شد اگر عمل شخص در راستای دفاع از جان، مال، آبرو و … باشد جرم محسوب نمی شود و قانونگذار این عمل را مشروع و قانونی دانسته است اما به شرطی که شرایط دفاع مشروع را شامل شود.
ضرب و جرح عبارت است از آسیب به اعضای بدن و به هر آسیبی جز قتل که به بدن وارد شود ضرب و جرح می گویند.
بنابراین در صورتی که شخص در دفاع از ضرب و جرح مرتکب عملی شود که در حالت عادی جرم است اما عمل وی دارای شرایط دفاع مشروع باشد مدافع مجرم نبوده و علاوه بر آن که مجازات حبس و دیه از وی ساقط می شود، وی هیچگونه مسئولیتی در قبال طرف مقابل نخواهد داشت.
آیا استفاده از اسپری فلفل دفاع مشروع محسوب می شود؟
ابزار دفاع شخصی شامل ابزاری از قبیل شوکر، گاز اشک آور و اسپری فلفل می شود که براساس قانون قاچاق اسلحه ،مهمات و دارندگان سلاح و مهمات نگهداری بدون مجوز این ابزار ها جرم بوده و نگهداری غیر مجاز هر یک از آنها مجازات مخصوص به خود را خواهد داشت.
به عبارت دیگر حمل اسپری فلفل جرم محسوب می شود و شخص حمل کننده آن به مجازات ۶ ماه تا ۲ سال حبس محکوم می گردد و در صورت وقوع خسارت باید خسارت نیز پرداخت کند.
در پاسخ به این آیا استفاده از اسپری فلفل دفاع مشروع محسوب می شود یا خیر؟ باید گفت احراز این امر بر عهده قاضی است و وی بر اساس اوضاع و احوال و وجود شرایط دفاع مشروع نسبت به اتخاذ تصمیم اقدام می نماید.
لازم به ذکر است در صورتی که مجوز حمل و استفاده از اسپری فلفل و یا دیگر ابزار های دفاع شخصی را نداشته باشید و از آن به عنوان وسیله ای از دفاع مشروع استفاده کنید ممکن است به تشخیص قاضی عملی نامتناسب انجام داده باشید و موجب صدور حکم محکومیت تعزیری (مثلا برای اسپری فلفل ۶ ماه تا ۲ سال حبس) گردد.
سوالات متداول در خصوص دفاع مشروع:
۱.آیا دفاع از ناموس جرم است؟
براساس ماده ۱۵۶ و همانطور که در مطلب فوق ذکر شد دفاع از مال، جان و ناموس خود در صورتی که شرایط دفاع مشروع وجود داشته باشد، جرم نیست.
۲.آیا دفاع در برابر خفت گیر یا متجاوز مشروع است؟
بسته به شرایطی که در مطلب فوق به آن اشاره شد دفاع در برابر خفت گیر و متجاوز مشروع و قانونی است. برای مطالعه جزییات بیشتر به مطلب فوق مراجعه کنید.
۳.آیا صدمه به فرد متجاوز دیه دارد؟
براساس تبصره ۳ ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مدافع در دفاع مشروع فاقد مسئولیت مدنی و همچنین پرداخت دیه می باشد. برای جزییات بیشتر به مطلب فوق مراجعه کنید.
۴.آیا دفتر وکالت عدل گر، پرونده دفاع مشروع را می پذیرد؟
- پذیرش یا عدم پذیرش پرونده شما مستلزم بررسی دقیق جزئیات و شرایط پرونده شما در وقت مشاوره است.
وکلای ما در دفتر وکالت عدل گر با تجربه بیش از 20 سال سابقه وکالت تخصصی در زمینه های مختلف حقوقی آماده ارائه خدمات حقوقی به شما عزیزان در داخل و خارج از کشور هستند.
۵.چگونه می توانم با وکلای عدل گر صحبت کنم؟
- جهت رزرو مشاوره می توانید از طریق لینک زیر اقدام و یا از طریق راه های ارتباطی زیر با ما تماس بگیرید.
راه های ارتباطی دفتر وکالت عدل گر:
- 021-58784
- 021-88657789
- 0998-1288800
